جشن تیرگان بر همگان شاد باد

تش‌تر یا تیر در فرهنگ ایران باستان نماد بارندگی و شادابی است در اندیشه بارش باران باشیم.

در جستارهای پیشین درمورد جشن تیرگان توضیحات کوتاه دادیم در اینجا بی‌مناسبت نخواهد بود که پیرامون زمینه‌های همگون و ناهمگون این جشن و رسمهای سه گانه‌ای که بین زمان و مکان برگزاری آن‌ها صد‌ها سال و صد‌ها فرسنگ فاصله است به تحلیل بپردازیم.

خوردنی‌ها:

هر چند که مردم نگاری و تک نگاری دقیقی از خوراک‌ها و پذیرایی‌های جشن‌های تیرگان در گذشته نداریم و سند‌ها اشاره‌هایی است که درباره خوردنی‌های ویژه این جشن شده، کتابهای آثارالباقیه و زین الاخبار، از پختن میوه و گندم در این روز خبر می‌دهند.
و امروز در تنقلاب تیرماه سیزشو (در مازندران) از جمله گندم برشته و میوه وجود دارد، و در مجموعه آجیل‌های تیرو جشن (در کرمان) نیز گندم برشته دیده می‌شود، ‌که می‌توان آن‌ها را باقی مانده یک رسم کهنه دانست.
از سویی دیگر تفاوت و تنوع خوردنی‌ها که در رسمهای تیرماسیزه شو و تیرو جشن دیده می‌شود، بیشتر به فرهنگ تغذیه مازندران و کرمان بستگی دارد، ‌که جشن‌ها را نیز در بر می‌گیرد.

شگون و تفال:

در خواست برآورده شدن آرزو‌ها، ‌با <دستک به کوه کوبیدن، ‌ و آب از چشمه خواستن> در سده چهارم، ‌ شادی و شگونی که چوب خوردن از لال دارد، ‌ و تفالی که با حافظ خوانی و شعر خوانی در تیرماسیزه شو مرسوم است. و نیز فال کوزه‌ای که در تیروجشن کرمان می‌گیرند یکسان است، نگرانی از حادثه‌ها و رویدادهای آینده (وضع بیماران، ‌مسافران، ازدواج و…) انگیزه‌ای همگانی و همه زمانی است، ‌ تفال و توسل به آنچه که در باور عامه شگون دارد، مختص جشن تیرگان نیست، در بسیاری از آیین‌ها و رسم‌ها و گردهمایی‌ها معمول می‌باشد.

نقش جوانان و نوجوانان:

شاید بتوان گفت که در همه جشن‌ها (خانوادگی، قومی، ‌منطقه‌ای، ‌ ملی، آیینی) نیروی کارا، پر جوش و خروش و شادی آفرین را نوجوانان و کودکان تشکیل می‌دهند. البته نقش بزرگ سالان برای برپایی و پایداری جشن‌ها، ‌ اساسی است. ولی به شوند موقعیت اجتماعی و وضعیت جسمانی معمولا بزرگسالان رفتار و کرداری ((جدی)) و ((رسمی)) دارند.
در تیرماسیزه‌شو گروه جوانان و بچه‌ها را در کوچه‌ها به آواز خوانی ‌، جمع آوری میوه و شیرینی از خانه‌ها می‌بینیم و در تیرو جشن، بچه‌ها و کوچک‌تر‌ها با تارهای نخ رنگی در کوچه‌ها و بام خانه‌ها می‌دوند و ترانه می‌خوانند.

پاشیدن آب به دیگران:

از جمله رسم‌های برخی جشن‌ها، چون نوروز و تیرگان و… آب پاشی و خیس کردن دیگران بوده است، این رسم با آنکه وضع، نوع، <مد> و فرهنگ پوشاک دگرگون شده است، هنوز در برخی از شهر‌ها و جشنهای رایج است.
در جشن تیرگان شست و شو کردن در آب روان، رسمی کهن است.
گردیزی نیز شست و شو کردن در جشن تیرگان را که به روزگار او مرسوم بوده است به داستان کیخسرو مربوط می‌داند. (زین الاخبار، رویه ۵۱۹)
این جشن آریائی که پیش از تولد مسیح در میان آریایی‌ها به ویژه ایرانیان رواج داشته، همکنون نیز در بین ایرانیان ارمی و دیگر ارمنی ها‌ی جهان مرسوم است و همه ساله آن را در ماه ژوئن که برابر با تیر ماه ایرانی است برپا می‌دارند.

جای پای جشن تیرگان در تاریخ:

جشنهایی گوناگون مانند: جشن آبریزان، جشن آب پاشان، جشن آبریزگان، همه برای ستایش فرشته تیر که نگهبان و مراقب آب‌ها و دریا هاست برگزار می‌شده و می‌شود.

استرابون جغرافی‌دان یونانی می‌نویسد:
مردم هیرکانی  (گرگان) در جائی که آب از سنگ خارا جهیده به دریا می‌ریزد و یک منظره زیبایی تشکیل می‌دهد هدیه خود را تقدیم می‌کنند.
مردم شوش در هنگامه‌های خشکسالی از تابوت دانیال برای ریزش باران کمک می‌گرفته‌اند. در شهر شوش‌تر برای طلب باران پیرزنان و پیرمردان ترانه‌ای می‌خوانند و از خدا طلب باران می‌کنند:
آلا خدا بارونک نون جو ارزونک
آلا خدا بارونک نون جو ارزونک

آیین قالی شورون یا قالی شویان در روستای اردهال و روستای نشلگ کاشان که هر سال در پاییز یعنی: موسم تیر در دهه دوم مهر ماه صورت می‌گیرد و آیین (تیر ماسین زه) یعنی تیرگان دیلمی در ماه تیر و روز تیر که همراه با خواندن اشعاری در ستایش ایزدان تیر و اسب و آب و مهر است و مراسم دعای باران در گوشه و کنار استان فارس که ایزد بانوی آب را به نام گلی با شاخ زرین می‌خوانند و می‌ستایند و ده‌ها نمونه بزرگ‌تر و کوچک دیگر که در سراسر ایران به صورتهای گوناگون بر جای مانده، همه گواه‌های بازمانده آیین ستایش تیر و ناهیدند.

تیر و جشن

اگر در کتاب‌ها تاریخی و ادبی که به جای مانده است، ‌اثر و خبری از برگزاری جشن تیرگان از سده هشتم هجری به بعد نمی‌یابیم، بی‌گمان دال بر منسوخ شدن آن نیست. فراموش نکنیم برخی از مورخان و نویسندگان اینگونه جشن‌ها و رسم‌ها را بی‌ارزش و عامیانه و گاهی ضد ارزش می‌دانستند.
آداب و رسوم و جشن‌هایی که در بین عامه مردم ازدواج یافته باشد به آسانی از بین نمی‌رود و معمولا به اقتضای زمان و مکان، همراه با دگرگونی‌های فرهنگی… دگرگون می‌شود.
در بین زرتشتیان کرمان، تا چند سال پیش، مراسمی در دهه دوم تیر ماه برگزار می‌گردید، که به آن تیر و جشن می‌گفتند و هنوز به کلی فراموش نشده است.
در تیر و جشن، تا آنجا که به یاد دارم جوان‌تر‌ها، نخی به دست یا دکمه خود می‌بستند و چندین روز بعد یعنی در روز باد ((بیست و دوم تیرماه زرتشتی برابر با نوزدهم تیر ماه امروزی (رسمی))) که آن را تیر و باد می‌گویند با درخواست آرزو‌ها، آن نخ را در گوشه‌ای از صحرا، یا پشت بام‌ها، به باد می‌دادند. برخی بچه‌ها، بادکنک‌های رنگی نیز درست می‌کردند و مسابقه می‌دادند.
آجیل خوردن و دید بازدید هم جزیی از سرگرمی‌های همگانی بود. آب پاشی به یکدیگر از پشت بام‌ها در خانه و گذر نیز مرسوم بود، ‌ که هنوز هم هست.
در کاریزات یزد (بخشی در ۱۲۰ کیلومتری جنوب یزد) مراسمی در اول تیر ماه هر سال به نام آب تیرماهی انجام می‌گیرد که می‌توان آن را از مراسم جشن تیرگان دانست.
به وسیله پسری نابالغ، دوره‌ای را (کوزه‌ای با دهانه گشاد) از آب هفت چشمه یا قنات پر می‌کنند، آب را نباید آسمان ببیند.
زنان و دختران هر یک شیئی نشانه گزاری شده را در آن دوره می‌اندازند. کسی را در ده چامه‌های زیادی از فردوسی، حافظ و باباطاهر یا فایز می‌داند دعوت می‌کنند و او با خواند شعر اشیاء را یکی یکی از ظرف بیرون می‌آورد، و صاحب هر شیئی فال خود را از شعر خوانده شده در می‌یابد. این مراسم با خیس کردن یکدیگر در هنگام رقص و پایکوبی همگانی پایان می‌پذیرد.

برگزاری جشن تیرگان در شهر‌های مختلف

از برگزاری جشن تیر ماه سیزه‌شو که در کتاب شرح بیست باب ملا مظفر‌ع از آن به نام نوروز طبری یاد شده در سواد کوه، سنگسر، شهمیرزاد، فیروزکوه، ‌دماوند، بهشهر، دامغان، ما‌ها، ساری، بابل، آمل، نوشهر، شهسوار، و طالقان خبر داریم.

در آمل: خوراکی‌هایی تهیه می‌کنند که به لهجه محلی خارچی (خارچی = چیزهای خوب) گویند. این خوراکی‌ها عبارتست از انواع شیرینی‌ها که در خانه تهیه می‌شود و  شیرینی دستی به نام شامی نون (نون شامی) و شیرینی دیگری به نام بشتزیک علاوه بر شیرینی، انار، پرتقال، خربزه، هندوانه، ازگیل، ‌ پسته، گندم برشته، ‌کشمش، گردو، و تخمه جزو خارچی است.
در فیروزکوه: بعد از شام گندو و شاهدانه و گردو و سنجد و شیرینی و میوه و چای می‌خورند.
در داراب کلا (ساری): طبق سنن قدیم پس از خوردن شام سیزده جور تنقلاب مانند انگور و هندوانه، خربزه، ‌ سیب، نیشکر، ازگیل، ‌مرکبات، ‌کنجد و حلوا، ‌نخودچی، گندم برشته، ‌گردو حلوا، کشمش و تخمه می‌خورند.
در سنگسر: علاوه بر ((شب چره)) یعنی انار و انگور و سنجد و بادام و تخمه و امثال آن، به مناسبت سیزده باید غذایی پخت که از سیزده ماده خوراکی درست شده است (گوشت، ‌آب، سبزی، برنج، عدس، نخود، نمک و…) که آن را سیزه چی می‌گویند.
در فرامرز کلا (سواد کوه): خوراکی به نام ((پیسه – گنده)) درست می‌کنند که ترکیبی از مغز گردو و آرد برنج، ‌شکر یا عسل یا شیره خرمالوی جنگلی و به اندازه پرتقال است.

فرجام یافت به شادی و پیروزی
تیرگان بر همگان خجسته باد ایدون باد ایون ترج باد
سپندارمز روز از تِشتَریا ماه ۳۷۴۹ زرتشتی
موبد مانترانو

بیشتر بخوانید:

تیرگان بر همگان خجسته باد